طرح پانزی چیست؟ نحوه شناسایی ترفند کلاهبرداری Ponzi

اگر در جایی به شما وعده داده شد که در ازای سرمایه‌گذاری، سودهای نجومی (غیرمنطقی) و تضمینی (مثلاً ماهی بیش از ۱۰درصد) دریافت می‌کنید، احتمالاً با یک ترفند پانزی طرف هستید که می‌خواهد کلاه بزرگی بر سرتان بگذارد و سرمایه‌ای را که سال‌ها برایش تلاش کرده‌اید به چنگ بیاورد.

متأسفانه با گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، ترفند پانزی به یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کلاهبرداری تبدیل شده است و هرکس که به‌دنبال سرمایه‌گذاریِ پرسود باشد، احتمالاً یک بار هم که شده با تبلیغ یک طرح پانزی مواجه می‌شود؛ طرحی که سعی می‌کند با وعده سود تضمینیِ وسوسه‌کننده قربانی بگیرد.

این ترفند روش کلی یکسانی دارد؛ اما ممکن است به‌ شکل‌ها و رنگ‌های مختلف ظاهر شود. به‌عنوان مثال، ممکن است یک طرح پانزی خود را «طرح سرمایه‌گذاری در بازارهای بورس جهانی» بنامد و طرح دیگری با وعده «سود تضمینی با ارزهای دیجیتال» وارد میدان شود.

خبر خوب این است که تشخیص پانزی کار سختی نیست و اگر این مقاله را تا انتها بخوانید، می‌توانید کلاهبرداری پانزی را خیلی راحت‌تر شناسایی کنید. در این مقاله، به‌زبان ساده ترفند پانزی را توضیح می‌دهیم و آن را با طرح‌های هرمی مقایسه می‌کنیم.

پانزی چیست؟

طرح پانزی (Ponzi Scheme) ترفندی برای کلاهبرداری است که در آن یک کلاهبردار به افراد ناآگاه وعده می‌دهد که اگر پول‌هایشان را در اختیار او قرار دهند، با آن پول‌ کار می‌کند و سودهای نجومی و تضمینی پرداخت می‌کند؛ اما حقیقت این است: سودِ سرمایه‌گذاران قدیمی با پول سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌شود؛ فقط نوعی بازی با پول.

در ابتدا برای جلب اعتماد بیشتر، سود به‌طور منظم پرداخت می‌شود تا سرمایه‌گذاران بیشتری جذب سیستم شوند؛ اما در نهایت وقتی قربانیِ جدیدی نباشد که پول وارد کند، این طرح اشباع می‌شود و فرو می‌پاشد. در نهایت طراح پانزی هم در با پول‌های بادآورده فرار می‌کند و تنها چیزی که باقی می‌ماند تعداد زیادی مالباخته است.

برای درک بهتر، به مثال زیر توجه کنید (اسامی و اعداد و ارقام فرضی هستند):

چنگیز یک کلاهبردار است که قصد دارد از ترفند پانزی استفاده کند. او یک شرکت کاغذی یا وب‌سایت جعلی تأسیس می‌کند و در آن به مردم وعده می‌دهد که اگر هرکس مثلاً یک میلیون تومان پول پرداخت کند، با آن پول‌ها در «بازار بورس نیویورک»، ارزهای دیجیتال یا هر جای دیگری سرمایه‌گذاری می‌کند و ماهی ۲۰۰هزار تومان (۲۰درصد) سود تضمینی به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کند.

چنگیز حتی ممکن است بگوید یک ربات معامله‌گر دارد که به‌دست «مختصصان مالی جهان» طراحی شده است و سود را تضمین می‌کند.

اما در حقیقت و به‌ هیچ‌ عنوان فعالیت اقتصادی انجام نمی‌شود.

فراموش نکنید وعده کلاهبرداران پانزی ممکن است متنوع باشد. مثلاً گاهی اوقات آنها ادعای استفاده از ربات‌های تریدر را دارند و بعضی وقت‌ها ممکن است پای فروش یک ارز دیجیتال در میان باشد.

پس از مدتی تبلیغات و جذب سرمایه‌گذاران اولیه، حالا چنگیز میلیون‌ها تومان پول جمع‌آوری کرده است. برای اینکه طرح ادامه پیدا کند و پول بیشتری جذب شود، چنگیز از پول سرمایه‌گذاران جدید، سود سرمایه‌گذاران قدیمی را پرداخت می‌کند. همین جریان باعث می‌شود تا مشتریان قدیمی که کمی سود دریافت کرده‌اند، این طرح‌ را به دوستان و آشنایان خود معرفی کنند و سرمایه‌گذاران جدیدتری وارد میدان شوند.

پس از اینکه پول خوبی جمع‌آوری شد یا وقتی که دیگر سرمایه‌گذار جدیدی پیدا نشد، چنگیز یک بلیت به‌مقصد ترکیه می‌گیرد و الفرار!

رشد اینترنت و شبکه‌های اجتماعی طرح‌های پانزی را گسترده‌تر کرده است؛ چراکه تبلیغات و دریافت پول از طریق اینترنت خیلی راحت‌تر است و کلاهبرداران می‌توانند به‌صورت ناشناس فعالیت کنند.

ظهور ارزهای دیجیتال هم به کلاهبرداران کمک کرده است بدون ایجاد حساب بانکی و بدون گذر از احراز هویت بتوانند سرمایه جذب کنند.

نام ترفند پانزی از کجا می‌آید؟

نام ترفند پانزی از نام چارلز پانزی (Charles Ponzi)، یکی از مشهورترین کلاهبرداران تاریخ گرفته شده است. او با فروش کوپن‌های تخفیفی اداره پست، به سرمایه‌گذاران وعده می‌داد در ۴۵ روز ۵۰‌درصد سود دریافت می‌کنند.

روش پانزی هم این بود که با استفاده از سرمایه سرمایه‌گذاران پیشین و همچنین سرمایه‌گذاران جدید، سود اولین‌ها را پرداخت می‌کرد. چارلز پانزی در دهه ۱۹۲۰ توانست با طرح ابداعی خود بیش از ۲۰میلیون دلار کلاهبرداری کند که معادل بیش از ۲۵۰میلیون دلارِ امروزی است.

البته طبق صفحه ویکیپدیای چارلز پانزی، قبل از پانزی هم کلاهبرداری‌های مشابه دیگری رخ داده بود و پانزی به‌طور مستقیم این ترفند را اختراع نکرده است. با این حال، ازآنجاکه کلاهبرداریِ او خیلی بزرگ بود و در نشریه‌های آن زمان مانند نیویورک تایمز سروصدا کرد، نام این ترفند از او گرفته شده است.

پانزی چگونه کار می‌کند؟

در کل، همه پانزی‌ها یک چرخه را دنبال می‌کنند؛ اما شکل و ظاهر این کلاهبرداری می‌تواند کاملاً متفاوت باشد.

چرخه اصلی در همه طرح‌های پانزی را می‌شود در این چند مرحله خلاصه کرد:

۱. تبلیغات فریبنده

در ابتدا با تبلیغات کاذب (معمولاً در اینترنت یا شبکه‌های اجتماعی اجتماعی)، چند نفر جذب سیستم می‌شوند و مقدار کمی سرمایه‌گذاری می‌کنند. همچنین بعضی از طرح‌های پانزی روش‌های بازاریابی هم در پیش می‌گیرند که اگر یک کاربر عضو جدید وارد سیستم کند، سود بیشتر خواهد شد.

۲. واریز سودهای اولیه و جلب اعتماد

سودها به‌طور مرتب واریز می‌شود تا اعتماد بیشتری برای مبالغ بیشتر و سرمایه‌گذاران جدید جلب شود. این سودها یا با استفاده از پول سرمایه‌گذاران جدید و یا از سرمایه اولیه طراح پرداخت می‌شود.

۳. ورود سرمایه بیشتر

پس از جلب‌شدن اعتماد افراد، موج عظیمی از سرمایه‌ به سیستم وارد می‌شود. سرمایه‌گذاران قدیمی هم پول بیشتری سرمایه‌گذاری کرده و حتی دوستان و آشنایان نزدیک خود را به طرح دعوت می‌کنند. در این مرحله، تعصبات کورکورانه موجب می‌شود برخی از سرمایه‌گذاران، حتی وام سنگین دریافت کنند یا قرض بگیرند یا حتی خانه یا ماشین خود را بفروشند.

۴. پایان ورود سرمایه‌گذار جدید و فروپاشی طرح

مراحل ۱ تا ۳ چندین بار تکرار می‌شوند تا اینکه دیگر سرمایه‌گذار جدیدی وجود نداشته باشد یا مقدار زیادی پول جمع شده باشد. پس از آن، طراح پول‌ها را برداشته و ناپدید می‌شود.

طول عمر طرح پانزی چقدر است؟

همان طور که در بالا اشاره کردیم، طرح پانزی تا زمانی ادامه می‌یابد که سرمایه‌گذار به‌اندازه کافی وجود داشته باشد یا طراح از میزان پول به‌دست‌آمده راضی شود.

طبق قاعده تصاعد و جمعیت، معمولاً ترفند پانزی بیشتر از دو سال دوام نمی‌آورد؛ مثلاً طرح پانزیِ چارلز پانزی کمی بیشتر از یک‌سال دوام آورد.

با این حال، بعضی طرح‌های پانزی با تغییر مداوم پلن‌های خود و جذب سرمایه‌گذار جدید، ممکن است تا ۱۰ سال هم به جذب سرمایه بیشتر ادامه دهند.

روش تشخیص و شناسایی پانزی

با این که کلاهبرداری‌های پانزی در انواع و شکل‌های مختلف ظاهر می‌شوند؛ همه انواع آن، چند خصوصیت اصلی دارند که عبارت‌اند از:

سود نجومی و تضمینی

قول سودهای نجومی و تضمینی از خصوصیات اصلی Ponzi Scheme است. هر جا این وعده را دیدید، به پانزی‌بودنش شک کنید. منظور از نجومی‌بودن سود این است که اگر قرار باشد با پول خود کار کنید، باز هم سودش از طرح پانزی پایین‌تر است؛ مثلاً ماهی بیش از ده درصد سود تضمینی، بسیار مشکوک است. به این فکر کنید که چطور می‌شود بدون هیچ ریسکی چنین سودی را تضمین داد؟ فراموش نکنید بازار مالی بدون ریسک نیست.

نامعلوم‌بودن هویت گرداننده

در طرح پانزی اطلاعات چندانی درباره تیم یا گرداننده وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد، معمولاً از اسامی مستعار یا تقلبی استفاده می‌شود. یک طراح پانزی قطعاً نمی‌خواهد شناسایی شود.

ناشفاف‌بودن فعالیت‌ها

طرح پانزی با شفافیت کامل توضیح نمی‌دهد که چگونه سود نجومی خود را درمی‌آورد و چگونه آن را تضمین می‌کند. مثلاً بعضی از طرح‌ها می‌گویند که پول کاربران را در بازارهای سرمایه یا استخراج ارزهای دیجیتال سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ اما نمی‌گویند که چطور این‌کار را انجام می‌دهند یا اینکه چگونه از ریسک نوسانات قیمت، سختی استخراج و … در امان هستند.

نبودِ اطلاعات تماس یا آدرس

طرح‌های پانزی معمولاً آدرس و شماره تلفن‌های معتبری از خود اعلام نمی‌کنند یا به آدرس‌های تقلبی و دفترهای کار چندروزه روی می‌آورند. ناشناسی از خصوصیات اصلی یک طرح پانزی است.

نداشتن مجوزهای قانونی

طرح‌های پانزی نمی‌توانند مجوزهای قانونی اخذ کنند. البته فراموش نکنید که گاهی اوقات یک طرح به‌قدری حرفه‌ای است که مقامات قانون‌گذار را هم فریب می‌دهد یا با باندبازی مجوز را دریافت می‌کند. خیلی‌ از کارشناسان معتقدند در جریان ورشکستگی برخی مؤسسات مالی ایران در سال ۱۳۹۶، از طرح پانزی استفاده شده است.

تفاوت‌ طرح هرمی و پانزی

طرح‌ پانزی با طرح‌های کلاهبرداری هرمی شباهت‌های زیادی دارد که خیلی اوقات باعث می‌شود برخی از کاربران این دو را یکی بدانند؛ اما واقعیت این است که طرح هرمی با طرح پانزی دقیقاً مشابه نیست و یک‌سری از ویژگی‌ها، آنها را از هم متمایز می‌کند.

طرح هرمی چیست؟

طرح هرمی مدلی است که به افراد وعده می‌دهد در صورت فروش محصولات و دعوت‌کردن عضو جدید به سیستم و سرمایه‌گذاری او، سودهای نجومی پرداخت می‌شود. یک طرح هرمی شامل کالا یا خدماتی (معمولاً بُنجل) است که اعضای سیستم باید آنها را بخرند.

برای درک بهتر طرح هرمی به مثال زیر توجه کنید (اعداد و ارقام فرضی هستند):

یک کلاهبردار هرمی مقداری خاک بی‌ارزش دارد. او با تبلیغات زیاد به‌دروغ ادعا می‌کند که خاکش با خاک‌های دیگر فرق می‌کند و اگر پای گیاه ریخته شود، رشد آن سریع‌تر خواهد بود.

بنابراین قیمت خاک در مقایسه با خاک‌های دیگر بازار، بالاتر است. سپس به افراد ناآگاه پیشنهاد می‌دهد که با پرداخت ۱۰۰هزار تومان این خاک را خریداری کنند؛‌ در حالی که همان خاک (حتی با کیفیت بهتر) در بازار ۲۰‌هزار تومان است. این تمام ماجرا نیست.

کلاهبردار به افراد این وعده را هم می‌دهد که می‌توانند با طرح هرمی‌اش ثروتمند شوند؛ به این صورت که اگر دوست‌هایشان را دعوت کنند و آنها هم خاک بخرند، به‌صورت هرمی و تا چند سطح به سود می‌رسند.

بنابراین کلاهبردار به‌راحتی می‌تواند محصول معمولی خود را تا چند برابر قیمت بازار به‌فروش برساند و اگر فروشی در کار نباشد، سودی هم لازم نیست پرداخت کند. او از افراد به‌عنوان ابزاری برای تبلیغات محصول بی‌ارزش خود استفاده می‌کند؛ تبلیغاتی که بازده آن تضمینی است.

دو سناریو برای آینده این طرح وجود دارد:

۱. تا زمانی که اعضای جدید وارد شوند، طرح ادامه می‌یابد و کلاهبردار هم به‌راحتی سود را پرداخت می‌کند چون توانسته محصول بی‌ارزشش را با قیمت گران بفروشد و دلیلی برای ندادن سود نیست؛ اما پس از مدتی که دیگر اعضای جدید وارد نشدند، اعضای بالاتر هم سودی دریافت نمی‌کنند.

۲. پس از مدتی، کلاهبردار می‌تواند محصول را هم ندهد و با پول‌های زیادی که جمع‌آوری کرده است، فرار کند.

برای آشنایی بیشتر با طرح‌های هرمی می‌توانید ویدیوی زیر را که به زبان فارسی تهیه شده است، تماشا کنید:

تفاوت‌های هرمی و پانزی

به‌طور خلاصه، شباهت‌های طرح پانزی و هرمی:

• هر دو با دادن وعده سودهای نجومی، جیب قربانیان را خالی می‌کنند.
• هر دو برای بقا و ادامه‌دادن، نیاز به جذب اعضای جدیدتر دارند.

تفاوت‌های طرح پانزی و هرمی:

• طرح پانزی مدعی سرمایه‌گذاری است؛ اما در طرح هرمی با فروش محصول یا خدمات طرف هستیم.
• طرح پانزی ممکن است شبکه‌ای نباشد؛ اما طرح هرمی شبکه‌ای است؛ به این صورت که اعضای قدیمی، اعضای جدیدتر را دعوت می‌کنند.
• طرح پانزی کاملاً کلاهبرداری است و قانون با آن برخورد می‌کند؛ اما طرح هرمی با اینکه از اساس مشکل دارد، ممکن است قانونی هم اجرا شود.

پانزی در ارزهای دیجیتال

ارزهای دیجیتال با ویژگی‌های خاصی که دارند، کار را برای کلاهبرداران پانزی و هرمی تا حد زیادی راحت کرده‌اند. بعضی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

• رهگیری تراکنش‌های ارز دیجیتال مشکل‌تر است؛
• برای دریافت سرمایه نیاز به ایجاد حساب بانکی نیست؛
• از تمام دنیا می‌شود جذب سرمایه کرد؛
• سرمایه سریع‌تر منتقل می‌شود؛
• پولشویی آسان‌تر انجام می‌شود.

بر اساس همین دلایل، ارزهای دیجیتال شیوه خوبی برای طرح‌های پانزی به شمار می‌آیند و جذب سرمایه و پرداخت سودها، بسیار راحت‌تر از روش‌های سنتی است.

به‌طور کلی کلاهبرداران از ارزهای دیجیتال برای طرح‌های پانزی استفاده می‌کنند تا رد کمتری از خود به جا بگذارند.

گفتیم که پانزی‌ها در شکل‌های مختلفی اجرا می‌شوند؛ اما شیوه‌ اصلی یکی است. در حوزه ارزهای دیجیتال هم شکل‌های پانزی متفاوت است. در ادامه رایج‌ترین طرح‌های پانزی در حوزه ارزهای دیجیتال را بررسی می‌کنیم.

استخراج یا ماینینگ ابری (Cloud mining)

بخش بزرگی از کلاهبرداری‌های پانزی در حوزه ارزهای دیجیتال به وب‌سایت‌های ماینینگ ابری اختصاص دارد که ادعا می‌کنند با پول سرمایه‌گذاران استخراج ارزهای دیجیتال انجام می‌دهند. اغلب این سایت‌ها در حقیقت استخراج انجام نمی‌دهند و با استفاده از روش پانزی، از سود سرمایه‌گذاران جدید به سرمایه‌گذاران قدیمی سود پرداخت می‌کنند.

البته ماینینگ ابری روی کاغذ امکان‌پذیر است؛ اما یک سایت معتبر در ماینینگ ابری، فقط قدرت هش می‌فروشد؛ نه اینکه مدعی سود نجومی تضمینی با نرخ ثابت و منظم باشد.

فروش توکن‌های بی‌ارزش

این روش به‌خودی‌خود پانزی یا هرمی محسوب نمی‌شود؛ اما مکملی برای طرح‌های کلاهبرداری پانزی و هرمی است. کلاهبرداران در این روش ابتدا در قالب بیت کوین یا ارزهای دیجیتال معتبر پول زیادی از مردم دریافت می‌کنند تا سودهای تضمینی به آنها پرداخت کنند.

اما در نهایت، این سود را با ارز دیجیتالی که خودشان ساخته‌اند و هیچ ارزشی ندارد، می‌پردازند و این امیدواری را به مردم می‌دهند که قیمت آن در آینده افزایش خواهد یافت.

استخراج ارز دیجیتال یا ایردراپ در ربات‌های تلگرامی

ربات‌های تلگرامی هم از دیگر طرح‌های کلاهبرداری هستند که از هیچ برای سازندگان خود پول می‌سازند. وعده و نحوه کار این ربات‌ها معمولاً به شرح زیر است:

کاربر در ربات عضو می‌شود و مقداری الماس برای شروع کار هدیه می‌گیرد. با آن الماس‌ها می‌شود دستگاه‌های استخراج مجازی در ربات خریداری کرد تا به‌اصطلاح بیت کوین استخراج کنند. برای به‌دست‌آوردن الماس‌های بیشتر چند راه دارید که مهم‌ترین‌شان این دو هستند:

• با استفاده از لینک عضوگیری، دوستان خود را دعوت کنید و الماس هدیه بگیرید.
• با استفاده از بیت کوین، الماس بخرید.

اما در این ربات‌های تلگرامی هیچ‌گونه استخراجی انجام نمی‌شود و تنها کاربران را برای خرید بیشتر الماس مجاب به پرداخت بیت کوین می‌کند.

کاربرانی هم که روش عضو‌گیری را انتخاب می‌کنند در نهایت برای برداشت مبالغ استخراج‌شده پیامی را دریافت می‌کنند مبنی بر اینکه زیرمجموعه شما حتماً باید با بیت کوین الماس خریده باشد. به این ترتیب برای دریافت سودها حتماً باید زیرمجموعه خرید انجام دهد. این نوع طرح پانزی، بسیار پیشرفته است.

سرمایه‌گذاری در املاک، خودرو، بورس خارجی، انرژی و …

نوع دیگر از طرح‌های پانزی در ارزهای دیجیتال که اتفاقاً خیلی هم رایج است، وب‌سایت‌هایی هستند که ادعا می‌کنند پول سرمایه‌گذاران را در بازارهای خارجی املاک، خودرو، بورس، انرژی و یا هر چیز دیگری سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ اما کاری جز پرداخت سود با پول سرمایه‌گذاران جدیدتر انجام نمی‌شود.

بعضی از پروژه‌های کلاهبرداری هم ممکن است ادعا کنند که یک ربات تریدر پیشرفته دارند که در بازارهای مالی معامله انجام می‌دهد و سود تضمینی پرداخت می‌کند. رباتی در کار نیست و همه‌چیز دروغ است.

سوالات متداول