تورم چیست؟ با بزرگترین تورم‌های دنیا آشنا شوید

برای ما که در ایران زندگی می‌کنیم «تورم چیست؟» سؤال خیلی سختی نخواهد بود. گذشته از این موضوع، عموم مردم تنها با یک جنبه از Inflation که همان افزایش قیمت کالاها و خدمات است آشنا هستند و از علل ایجاد آن و جنبه‌های دیگر بی‌اطلاع‌اند.

احتمالاً برای شما هم اتفاق افتاده است که در دوران کودکی از بزرگترها درباره قیمت ناچیز یک خودرو یا خانه شنیده باشید که امروز دیگر با آن پول به هیچ عنوان قابل خریداری نیست. به عنوان مثال در سال دهه ۶۰ می‌شد با ۵ میلیون تومان یک خانه بسیار مناسب در یکی از مناطق خوب تهران خریداری کرد. پولی که امروز فقط قدرت خرید تلفن همراه هوشمند را دارد. این یعنی تورم! ولی چرا تورم ایجاد می‌شود و چطور باید آن مقابله کرد؟

تورم چیست؟

تورم یا اینفلیشن (Inflation) یک کلمه تخصصی در اقتصاد کلان است؛ تورم یعنی افزایش مداوم قیمت کالاها و خدمات در نتیجه کاهش قدرت خرید در طول زمان. نرخ کاهش قدرت خرید خودش را در افزایش میانگین قیمت سبدی مشخص از کالاها و خدمات نشان می‌دهد. تورم به شکل درصد بیان می‌شود و به معنای آن است که شما با یک واحد مشخص از یک پول یا ارز کالا و خدمات کمتری نسبت به دوره قبل می‌خرید.

نقطه مقابل تورم رکود (Deflation) است. رکود متضاد تورم است و به معنای افزایش قدرت خرید و به تبع آن کاهش قیمت کالاها و خدمات است. رکود زیاد هم مثل تورم زیاد یک شاخصه منفی در اقتصاد به حساب می‌آید. وقتی می‌گوییم تورم ۲۰ درصد است، یعنی به شکل میانگین نرخ کالاها و خدمات ۲۰ درصد بیشتر شده است و به این معنی نیست که همه اجناس ۲۰ درصد گران‌تر از دورهٔ قبلی هستند.

ابر تورم (Hyperinflation)

ابرتورم یا هایپراینفلیشن عبارتی است که برای اینفلیشن افسارگسیخته و خارج از کنترل گفته می‌شود. زمانی که قیمت کالا و خدمات در طول هر ماه بیش از ۵۰ درصد گران‌تر شود، می‌توان گفت که کشور دچار یک هایپراینفلیشن شده است.

در دنیای امروز ایجاد یک ابرتورم اتفاق نادری است ولی در طول تاریخ کشورهایی مثل چین، آلمان، روسیه، مجارستان و گرجستان درگیر ابر تورم شده‌اند. ونزوئلا آخرین مورد از کشورهایی است که درگیر هایپراینفلیشین بوده است. 

تورم چطور محاسبه می‌شود

برای محاسبه تورم از شاخص‌های متفاوتی استفاده می‌شود. سه مورد از این شاخص‌ها عبارتند از:

• شاخص قیمت مصرف‌کننده (Consumer Price Index): این شاخص که به اختصار CPI نامیده می‌شود، تغییرات ماهیانه قیمت پرداخت‌شده توسط مصرف‌کننده‌ها یا همان مشتری‌های ایالات‌متحده را نشان می‌دهد. در واقع CPI نشان می‌دهد که مشتری چه میزان تورم در زندگی احساس می‌کند.
• شاخص قیمت تولیدکننده(Producer Price Index): شاخص بهای تولیدکننده یا PPI، تفییرات قیمت کالاها و خدماتی است که یک تولیدکننده خریده است و پس از خرید محصول نهایی را فروخته است. در PPI بر عکس CPI، اینفلیشن از نگاه تولیدکننده بررسی می‌شود.
• شاخص بهای عمده‌فروشی (Wholesale Price Index): این شاخص از قیمت سبدی از دارایی‌های عمده تشکیل شده است. WPI در کشورهایی مثل فیلیپین و هند برای محاسبه Inflation به جای CPI از این شاخص استفاده می‌شود.

دلایل ایجاد تورم

اصلی‌ترین دلایل ایجاد تورم بیشترشدن تقاضا نسبت به عرضه و رشد عرضه پول مازاد است. افزایش عرضه پول ریشهٔ تورم است. عرضه پول در یک کشور تحت تأثیر مقامات مالی و اقتصادی آن کشور است. این اتفاق در حالت‌های زیر رخ می‌دهد:

• چاپ بیشتر پول
• کاهش عمدی ارزش پول توسط دولت
• دریافت وام از پول‌های جدید به‌عنوان صندوق‌های ذخیره و از طریق سیستم‌های بانکی و عرضه اوراق بهادار

در هر سه حالت، قدرت خرید کاهش پیدا می‌کند. در واقع وقتی عرضه پول افزایش کند انواع مختلف از اینفلیشن ایجاد می‌شوند. 

کشش تقاضا (Demand-pull)

زمانی که تعداد خریداران نسبت به فروشنده‌ها بیشتر باشد Inflation یا همان افزایش قیمت شکل می‌گیرد. نکته جالب اینجاست که قیمت‌ها در این شرایط به این دلیل افزایش پیدا می‌کند که فروشنده‌ها به این نتیجه می‌رسند که خریداران تمایل به پرداخت مبلغی بیشتر از مبلغی را دارند.

بلیت تماشای فینال جام‌جهانی مثال بسیار خوبی است؛ چراکه تعداد صندلی‌های ورزشگاه محدود است و تعداد خریداران بسیار بیشتر از این صندلی‌هاست. حالا فروشنده بلیت که عموماً یک شرکت واسطه است، می‌تواند در عرض چند ثانیه قیمت بلیت‌ها را چند برابر بیشتر کند و همچنان مردم برای دیدن فینال پول پرداخت می‌کنند.

فشار هزینه (Cost-push)

گاهی اوقات نیز افزایش هزینه‌های تولید باعث ایجاد Inflation می‌شود. مثلاً اگر هزینه کارگر، مواد اولیه یا سوخت بیشتر شود، کالا و خدمات هم گران‌تر می‌شوند و خریدار مجبور به پرداخت پول بیشتری است. افزایش قیمت سوخت‌هایی مثل گازوئیل و بنزین عموماً از این جنس اینفلیشن هستند.

تورم ذاتی (Built-in Inflation)

نوعی از تورم نیز وجود دارد که تورم ذاتی است. در این اینفلیشن جامعه انتشار افزایش مداوم قیمت را دارند. یعنی مثلاً اگر نرخ تورم ۲۰ درصد باشد، مردم رفته‌رفته انتظار رشد ۲۰ درصدی همه چیز را خواهند داشت. 

در این حالت پس از مدتی کارگران درخواست حقوق بیشتر می‌کنند، هزینه‌ها بیشتر می‌شود و کالاها گران‌تر فروخته می‌شوند. این شکل از Inflation تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که مشکل زیرساختی تورم حل شود. 

مزایا و معایب تورم

معایب تورم

• افزایش قیمت کالاها و خدمات جزو مهمترین معایب اینفلیشن به حساب می‌آید. با افزایش تورم صاحبان کسب و کارها فارغ از اندازه‌شان مجبور خواهند بود قیمت اجناس و خدماتشان را بسته به سرعت تورم در بازه‌های متفاوت تغییر دهند.
• تورم زیاد باعث کاهش ارزش پول می‌شود. مثلاً در سال ۱۹۲۳ اینفلیشن در آلمان آن قدر زیاد شده بود که بچه‌ها با پول‌ها در خیابان بازی می‌کردند!
• ایجاد ابهام در کاهش سرمایه‌گذاری‌ها یکی از اصلی‌ترین عیب‌ها در تورم است. در چنین حالتی افراد حاضر نیستند پولشان را در جایی سرمایه‌گذاری کنند. کاهش نرخ سرمایه‌گذاری باعث می‌شود که رشد اقتصادی کشورهای درگیر اینفلیشن کاهش پیدا کند.
• کاهش رقابت در سطح بین‌المللی اتفاق دیگری است که به‌عنوان عیب Inflation مطرح می‌شود. در این سطح صادرات کاهش پیدا می‌کند و روابط بین‌المللی کشورِ درگیر تورم با چالش‌هایی همراه خواهد شد. 
• سخت‌ترشدن پس انداز یکی دیگر از اتفاقاتی است که پس از افزایش نرخ اینفلیشن رخ می‌دهد. در کشورهایی که درگیر تورم بالا هستند، پس انداز به‌معنای کاهش ارزش پول است و افراد نمی‌توانند پس انداز کنند.
• افزایش هزینه دولت برای کنترل تورم جزو دیگر معایب Inflation است. هر چه نرخ اینفلیشن بیشتر و بیشتر می‌شود، هزینه‌های دولت نیز برای کنترل آن بیشتر خواهد شد.

مزایای تورم

• نرخ معقولی است تورم باعث ایجاد پویایی در اقتصاد کشور می‌شود و این پویایی را می‌توان مهمترین مزیت تورم منطقی به حساب آورد. وجود تورم باعث می‌شود که شما پول‌هایتان را خرج کنید و این خرج‌کردن پول مساوی با رشد اقتصادی است.
• در کشورهایی که نرخ Inflation منطقی است باعث می‌شود که نرخ کالا و خدمات به نرخ واقعی‌شان نزدیک‌تر باشند و این موضوع نیز به افزایش رشد اقتصادی کمک می‌کند.
• وجود نرخ قابل‌قبولی از اینفلیشن نشانه سلامت اقتصاد است. زمانی که اقتصاد کشور در وضعیت رشد باشد، مقداری Inflation ایجاد می‌شود و این اینفلیشن ایجاد‌شده را می‌توان نشانه‌ای از سلامت اقتصادی به حساب آورد. 

فرمول محاسبه تورم

محاسبه نرخ تورم از طریق تفریق شاخص قیمت مصرف‌کننده در سال جاری و شاخص قیمت مصرف‌کننده در سال پایه، تقسیم بر شاخص قیمت مصرف‌کننده در سال مبنا و در نهایت ضرب کردن حاصل در ۱۰۰ برای رسیدن به درصد تورم انجام می‌گیرد.

مثلاً اگر شاخص قیمت در سال جاری ۱۴۰ و در سال پایه (مثلاً سال ۱۴۰۱) عدد ۱۰۰ باشد، نرخ تورم ۰.۴ به دست می‌آید. با ضرب کردن این عدد در ۱۰۰ می‌توان گفت که اینفلیشن در بازهٔ ۱۴۰۲ تا ۱۴۰۳ معادل ۴۰ درصد افزایش پیدا کرده است. حالا اگر شاخص قیمت مصرف کننده کمتر شده باشد، شاخص تورم منفی می‌شود.

در کشور ایران هم بانک مرکزی از فرمولی مشابه برای محاسبه نرخ اینفلیشن استفاده می‌کند. با این حال ممکن است نهادهای دیگر مثل سازمان آمار از فرمول متفاوت‌تری استفاده کنند.

تورم در ایران

بانک مرکزی و مرکز آمار در بازه‌های مشخص نرخ تورم در ایران را منتشر می‌کنند. تاریخچه نرخ تورم ایران را در جدول زیر مشاهده می‌کنید:

صندوق بین‌المللی پول (imf.org) نیز در مواردی نرخ Inflation در کشورهای مختلف را اعلام می‌کند. به‌عنوان در سال ۱۳۹۶، طبق آمارهای این صندوق، اینفلیشن در ایران ۱۰ درصد اعلام شد و این در حالی بود که نرخ اعلامی توسط مقامات کشورمان بیشتر از این مقدار بوده است.

چه کسی از تورم سود‎ می‌برد؟

به طور کلی، در دوره‌ای از Inflation خفیف، افراد جویای کار سود می‌برند. افزایش خرج‌کرد می‌تواند به معنی افزایش تقاضا باشد و شرکت‌ها ممکن است در پاسخ به تقاضای بیشتر تصمیم به استخدام افراد جدید بگیرند.

همچنین اگر شما در زمان تورم وامی دریافت کنید، این رویداد می تواند بازپرداخت وام را برای شما راحت‌تر کند. به دلیل کاهش ارزش پول، آن مبلغی که شما یک یا دو سال پیش به عنوان وام قرض گرفته بودید، ممکن است روی کاغذ رقمی مشابه باشد، اما در حقیقت ارزش واقعی آن کاهش یافته است.

تورم در حالتی که قابل کنترل باشد، می تواند برای صاحبان کسب و کار مفید واقع شود. یک مقدار اینفلیشن سالم سبب افزایش و تحریک بیشتر هزینه‌ها می‌شود که در بهترین حالت، می تواند به‌گونه‌ای کار کند که افزایش هزینه‌ها با افزایش فروش جبران شود.

چه کسی از تورم ضرر می‌کند؟

مردم طبقه متوسط به پایین، بیشترین زیان را از اینفلیشن می‌بینند. افزایش قیمت غیر سالم و غیر قابل کنترل، تقریباً برای همه افراد عادی جامعه فاجعه بار خواهد بود. اگر اینفلیشن از کنترل خارج شود، مردم اعتماد خود به پول را از دست داده، موسسات مالی به دلیل خارج کردن پول‌ها توسط مردم متضرر شده و صاحبان مشاغل نیز به دلیل گران شدن کالا‌ها و کاهش تقاضا با مشکل مواجه می‌شوند.

افراد با درآمد پایین و درآمد ثابت در هر سطحی از تورم متضرر خواهند شد. ارزش پول به صورت متناوب کاهش می‌یابد اما افزایش قابل ملاحظه‌ای در مقدار درآمد رخ نخواهد داد. به عنوان مثال اگر درآمد شخصی در یک سال تنها ۲۰ میلیون تومان و نرخ Inflation نیز ۵۰ درصد باشد، ارزش واقعی حقوقی که این فرد در سال بعد نسبت به سال قبل دریافت می‌کند ۱۰ میلیون تومان خواهد بود.

تورم چطور کنترل می‌شود؟

بانک مرکزی هر کشوری مسئولیت کنترل تورم را بر عهده دارد. سیاست‌های پولی و بانکی کشورها مثل تغییر در نرخ بهره می‌تواند به کنترل و مهار اینفلیشن کمک کنند. به طور کلی می‌شود سیاست‌های مهار و کنترل Inflation را به شکل زیر تقسیم کرد:

• سیاست‌های پولی
• سیاست‌های مالی سالیانه
• کنترل نرخ بهره
• کاهش خرج‌کردهای دولتی
• افزایش مالیات

کنترل تورم چقدر طول می‌کشد؟

بسته به شدت تورم، سیاست‌های مالی کشور و وضعیت اقتصاد کلان زمانی که طول می‌کشد یک دولت یا بانک مرکزی بتواند تورم را کنترل کند متفاوت خواهد بود. به طور کلی و طبق آمارها، بین هر تورم یا رکورد یک فاصله و شکاف دو ساله وجود ندارد؛ یعنی مقامات مالی کشورها ۲ سال زمان نیاز دارند تا بتوانند به چنین مواردی پاسخ دهند.

آیا کنترل تورم سخت است؟

زمانی که تورم افسارگسیخته شکل می‌گیرد، کنترل آن سخت خواهد بود. با بیشترشدن قیمت‌ها، کارگران تقاضای حقوق بیشتر می‌کنند و با افزایش حقوقشان قدرت خریدشان هم افزایش پیدا می‌کند و این افزایش قدرت خرید تقاضا را بیشتر می‌کند. همان طور که گفتیم، افزایش تقاضا باعث ایجاد تورم و افزایش قیمت کالاها می‌شود. در این حالت جامعه وارد حلقه حقوق (Wage-price Spiral) می‌شود. 

علاوه بر این تمام راه‌های کنترل اینفلیشن و رکود روی اقتصاد تأثیر می‌گذارند و ممکن است هر کدام عوارض خودشان را به اقتصاد تحمیل کنند. به همین دلیل کنترل تورم کار آسانی نیست!

بزرگترین تورم های تاریخ

ابرتورم ز‎میباوه

کشور زیمباوه در دهه ۲۰۰۰ میلادی متحمل یک ابرتورم جدی شد. بسیاری از اقتصاددانان دلیل اصلی این اتفاق را چاپ بیش از اندازه پول برای تامین بودجه کشور در جنگ دوم کنگو می‌دانند. تاثیر این تورم به‌ قدری بد بود که امکان بازیابی و نجات واحد پولی وجود نداشت. سرانجام سران کشور تصمیم به منحل کردن ارز رایج و جایگزین کردن آن با یک ارز خارجی گرفتند.

ابرتورم مجارستان

پس از جنگ جهانی دوم، کشور مجارستان نیز گرفتار یک هایپراینفلیشن جدی شد که در بدترین حالت آن، نرخ تورم روزانه پنگو (واحد پولی مجارستان در آن زمان) بیش از ۲۰۰ درصد بود. قیمت‌ها هر ۱۵ ساعت دو برابر می‌شد. در این مورد نیز همانند زیمباوه، این اتفاق ضربه غیر قابل بازگشتی به اقتصاد این کشور وارد کرده بود و تنها راه ممکن تغییر ارز رایج کشور به یک واحد پولی دیگر بود.

ابرتورم آلمان (وایمار)

پس از جنگ جهانی اول، آلمان یا همان دولت وایمار به عنوان یکی از مقصران جنگ، محکوم به پرداخت غرامت سنگینی شد. دولت این کشور از یک سو مایل نبود با همسایگان اروپایی‌اش درگیری نظامی پیدا کند و از سوی دیگر نمی‌خواست با افزایش مالیات موجب تشفیش اذهان عمومی گردد. بنابراین به جای طرف شدن مستقیم با مردم، برای پرداخت بدهی‌ها، اقدام به چاپ بی‌رویه پول کرد و مارک آلمان به یک سراشیبی سقوط غیرقابل کنترل افتاد.

تورم در همه چیز به حدی شدت یافته بود که بچه‌های کوچک از دسته‌های اسکناس‌ بی‌ارزش ۵۰ میلیون مارکی برای بازی استفاده می‌کردند و بی خانمان‌ها با آتش زدن این اسکناس‌ها خودشان را گرم می‌کردند. مهمترین درس بدست آمده از این اتفاق این است که هرج و مرج مالی و دولتی آلمان دهه ۱۹۲۰، دری برای ظهور آدولف هیتلر باز کرد.

ابرتورم روسیه

روسیه در زمانی که اتحاد جماهیر شوروی نام داشت، در سال ۱۹۱۷ درگیر یک ابرتورم هفت ساله شد. این ابرتورم در سال‌های ابتدایی دولت بولشوویک آغاز شد و تا سال ۱۹۲۴ ادامه داشت. در طول این اتفاق، شوروی نرخ تبدیل روبل را سه بار تغییر داد تا بتواند اینفلیشن را کنترل کند.

ابرتورم ونزوئلا

شاید همه ما با ابرتورم در ونزوئلا بیش از بقیه کشورها آشنا باشیم. این اتفاق در سال ۲۰۱۶ و همزمان با بحران مدنی و سیاسی این کشور شروع شد. طبق اعلام مراجع آماری در سال ۲۰۱۸ نرخ تورم ونزوئلا تا یک میلیون درصد افزایش پیدا کرد. ونزوئلا برای کنترل این شرایط نرخ بهره را تا ۶۹ درصد بیشتر کرد که بیشترین میزان سود در تاریخ است. 

ارزهای دیجیتال بدون تورم

بسیاری از ارزهای دیجیتال اقتصاد توکنی ضدتورمی دارند؛ این به معنای آن نیست که این ارزهای دیجیتال در مقابل اینفلیشن مقاوم هستند، بلکه به معنای آن است که عرضه آنها محدود است و تعداد کوین‌ها و توکن‌های در چرخه تا ابد زیاد و زیادتر نمی‌شوند. مثلاً بیت کوین یک ارز دیجیتال بدون Inflation یا ضدتورمی است؛ یعنی در مجموع ۲۱ میلیون کوین BTC وجود خواهد داشت.

در مقابل ارزهایی مثل دوج کوین (DOGE) عرضه محدود ندارند و تعداد آنها تا هر اندازه‌ای که امکان داشته باشید بیشتر می‌شود. هر چه تعداد کوین‌های در چرخه بیشتر باشد قیمت هر واحد کمتر می‌شود. این اتفاق برای پول هم می‌افتد و اگر بانک مرکزی به صورت مداوم پول چاپ کند، ارزش هر واحد از پول با کاهش همراه خواهد بود.

بیشتر بخوانید: دوج کوین چیست؟

بیت کوین و لایت کوین جزو مشهورترین ارزهای ضدتورمی به حساب می‌آیند چرا که عرضه آنها محدود است. در طرف دیگر ارزهایی مثل ریپل و بایننس کوین هم عرضه محدود دارند، ولی تعداد عرضه آنها آنقدر زیاد است که عملاً نامحدود به حساب می‌آید!

بیشتر بخوانید: بیت کوین چیست؟

بهترین روش محافظت در مقابل تورم

به طور کلی سرمایه‌گذاری روی چیزی جز پول نقد، بهترین روش محافظت در مقابل تورم است. این سرمایه‌گذاری‌ها عبارتند از:

• خرید ملک و املاک یکی از بهترین راه‌ها برای محافظت در مقابل اینفلیشن است؛ چراکه قیمت این سرمایه‌گذاری‌ها هم‌قدم با تورم بیشتر می‌شود.
• خرید ارزهای دیجیتال هم گزینه مطلوبی برای سرمایه‌گذاری و محافظت از پول در مقابل تورم به حساب می‌آید.
• خرید سهام یکی دیگر از راه‌های محافظ در مقابل اینفلیشن است. چرا که با خرید سهام شما مالک بخشی از دارایی‌های یک شرکت می‌شوید و عملاً آنها هم دچار تورم می‌شوند و ارزششان تا حدی حفظ می‌شود.
• ایجاد تنوع در سبد سرمایه‌گذاری نیز تکنیکی است که باید یادتان باشد. فراموش نکنید که متنوع سازی سبد می‌تواند به شما در حفاظت از پولتان در برابر اینفلیشن کمک کند. 

سؤالات متداول