آیا صنعت ماینینگ به ضرر سیستم برق رسانی و منافع عمومی کشور است؟

به قلم سعید قدرتی:

عقیده رایجی که وجود دارد این است که صنعت جدید ماینینگ از برق ارزان تولید شده در ایران سوءاستفاده می‌کند، صدمات جبران ناپذیری با آوردن بار زیاد به شبکه برق رسانی وارد می‌کند و از هزینه تولید شده توسط بیت‌المال به کسب نفع شخصی می‌پردازد. در این مقاله قصد داریم به بررسی بیشتر این ادعا بپردازیم.

مصرف برق در ایران

بررسی نمودارها نشان می‌دهد که میزان مصرف برق در ایران کمتر از کشورهایی مثل ژاپن، فرانسه، آلمان، عربستان و بسیاری از کشورهای دیگر اما بالاتر از کشورهایی مثل ترکیه و در کل بالاتر از میانگین مصرف جهانی است. اما آیا میزان مصرف برق به خودی خود آسیب‌زا و مضر است؟ آیا کشورهایی که مصرف برق بالایی دارند، یعنی انرژی زیادی را اتلاف می‌کنند؟ در ادامه به بررسی این نکات می‌پردازیم.

ابتدا به بررسی میزان سرانه مصرف خانگی برق در ایران و مقایسه آن با دنیا می‌پردازیم. همان‌طور که شکل زیر نشان می‌دهد، میزان مصرف برق خانگی در ایران حدود ۲ برابر میانگین مصرف جهانی است که رقم بالایی به حساب می‌آید. نکته‌ای که در اینجا وجود دارد این است که مصرف برق خانگی مصرف برق غیرمولد به شمار می‌رود و به دلیل متغیر بودن مصرف در فصول گرم سال (در ایران) از ثبات بسیار پایینی برخوردار است.

اهمیت ضریب بار برای کاهش هزینه تولید برق

صنعت برق یک صنعت سودده و مولد است که امکان سرمایه‌گذاری و کسب درآمد در آن وجود دارد. اما مشکلی که برای سرمایه‌گذاری در این حیطه وجود دارد، عدم ثبات مصرف برق است. بدین ترتیب مصرف برق در بعضی فصول بالا است و در بعضی فصول کم. این امر بدان معنا است که باید نیروگاه‌های زیادی وجود داشته باشد که تنها در فصول گرم سال و آن هم در ساعات پیک مصرف شروع به فعالیت کند و در مابقی فصول سال فعالیتی نداشته باشد، که این کار باعث می‌شود که هزینه تأسیس این نیروگاه‌ها به هیچ‌وجه مقرون به‌صرفه نباشد و تنها باعث اتلاف سرمایه شود. همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد میزان مصرف پایه برق در سال ۹۶ در هشت ماه از سال حدود ۳۸۰۰۰ مگاوات است و کم کم از اردیبهشت به این حجم مصرفی افزوده شده و در تابستان به حدود ۵۵۰۰۰ می‌رسد.

در اصل یکی از پارامترهای مهم برای تولید برق در هر کشوری، ضریب بار است. به‌طور دقیق‌تر، ضریب بار شبکه به‌صورت نسبت کل انرژی تولیدی طی یک دوره مشخص (عموماً یک ساله) به حاصل‌ضرب اوج بار سیستم و طول زمان دوره مربوطه (عموماً ۸۷۶۰ ساعت در کل سال) تعریف می‌شود (به نقل از sabainfo.ir). پایین بودن ضریب بار یعنی از ظرفیت نیروگاه ساخته شده در طول سال به میزان کمی استفاده می‌شود و آنگاه قیمت تولیدی برق به‌منظور بازگشت سرمایه اولیه بالا می‌رود. درحالی که اگر ضریب بار در کشوری بالا باشد آنگاه از ظرفیت نصب شده نیروگاهی در طول سال بیشتر استفاده شده و هزینه تولیدی برق به منظور بازگشت سرمایه کاهش می‌یابد. به همین دلیل افزایش ضریب بار برای کاهش هزینه تولید برق بسیار حائز اهمیت است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که ضریب بار تولیدی برق در ایران در سال‌های اخیر حدود ۶۳ درصد بوده است. به این معنا که ۶۳ درصد از ظرفیت مفید نیروگاه‌ها مورداستفاده قرار گرفته و حدود ۳۷ درصد آن تنها در فصول خاصی از سال استفاده می‌شود که نتیجه آن بالا رفتن قیمت تولید برق و افزودن به بدهی‌های دولت است.

با توجه به شکل بالا مشخص است که گسترش هر بخشی که مصرف انرژی یکنواختی داشته باشد، باعث می‌شود ضریب بار افزایش پیدا کرده و هزینه تولید برق کاهش پیدا کند. به همین دلیل چون مصرف بخش صنعتی در طول سال بسیار یکنواخت است، باعث کاهش هزینه تولید برق می‌شود و در اصل بخش صنعت است که قیمت برق کل کشور را کاهش می‌دهد. صنعت ماینینگ نیز می‌توان گفت ثبات بسیار بالاتری نسبت به بخش‌های دیگری صنعت در مصرف برق دارد که همین امر می‌تواند باعث کاهش هزینه‌های تولید برق در سال شود.

مزایای صنعت ماینینگ صنعت ماینینگ

مزایای زیادی دارد که به خصوص برای ایران که در شرایط سخت تحریم‌های ظالمانه به سر می‌برد، بسیار مطلوب است. در زیر به‌اختصار به مزایای صنعت ماینینگ اشاره می‌کنیم:

۱- ثبات صنعت ماینینگ در مصرف برق باعث کاهش هزینه تولیدی برق کشور می‌شود به خصوص در ۹ ماه از سال که سرانه مصرف انرژی پایین است.

۲- سوددهی بسیار بالای صنعت ماینینگ نسبت به صنایع دیگر

۳- ورود ارز به کشور در شرایط تحریم

۴- کاهش میزان فقر و تولید اشتغال‌های جدید در شرایطی که منابع انرژی ایران

در شرایط تحریمی سختی به سر می‌برد، تبدیل انرژی فسیلی به برق و تبدیل برق به بیت کوین می‌تواند یک ایده و راهکار برای مقابله با این تحریم‌ها به حساب بیاید.

دلایل مخالفت با صنعت ماینینگ

با توجه به آنچه گفته شد، صنعت ماینینگ در کشور بسیار سودده است و می‌تواند کمک زیادی به اقتصاد ایران کرده و ارزآوری بالایی داشته و هزینه تولید برق را کاهش دهد. اما با این اوصاف دلایل مخالفت با ماینینگ چیست؟ در اصل مخالفت‌ها با صنعت ماینینگ در شروع فصل تابستان شروع شده و کم کم با شروع فصل پاییز تمام می‌شود! دلیل آن هم افزایش مصرف برق خانگی در تابستان و پاسخگو نبودن ظرفیت تولید برق و شروع قطعی‌های مکرر در این فصل است. اما آیا راهکاری جز ممنوع کردن این صنعت و قطع برق مصرف کننده‌های این صنعت وجود دارد؟ آیا افزایش قیمت برق به تعرفه صادراتی راهکاری صحیح و سنجیده به شمار می‌رود؟

راهکارهای موجود

یکی از راهکارهایی که اکنون استفاده می‌شود قطع انشعاب برق استفاده کنندگان از ماینر است. این کار باعث کاهش موقت پیک مصرف برق و جلوگیری از قطع برق می‌شود.
اما معایبی نیز دارد از جمله:

۱- آسیب وارد کردن به بخش صنعت ماینینگ و تحمیل ضررهای کلان به افراد شاغل در این حیطه و به طبع نارضایتی این بخش

۲- اتلاف هزینه بابت شناسایی فارم ها و مقابله با این صنعت

۳- یافتن راهکارهای پنهان توسط افراد شاغل در این حیطه در بلندمدت برای فرار از قطعی برق و سوق دادن این حیطه به صنعتی زیرزمینی

۴- عدم استفاده از ظرفیت سود ده این صنعت در فصول با مصرف انرژی پایین (حدود ۹ ماه از سال).

راهکار دیگر اعمال تعرفه برق صادراتی است. این کار به نظر می‌رسد باعث دخیل کردن دولت در سود کسب شده در این صنعت شود. اما آیا راهکاری کارآمد است؟
در ادامه معایب این راهکار را بررسی می‌کنیم:

۱- کاهش عدالت در حقوق مصرف کنندگان. آیا می‌توان گفت که به‌عنوان مثال چون کارخانه تولید محصولات غذایی سود زیادی دارد، پس باید هزینه برق مصرفی بیشتری بپردازد؟ در اصل ممکن است بسیاری از صنایع سود کمتر یا بیشتری از صنعت ماینینگ داشته باشند اما این عدالت در خصوص همه اجرا نخواهد شد.

۲- این راهکار مانند راهکار ناکارآمد تخصیص دلارهای ارزان به برخی صادرکنندگان در سال‌های اخیر، می‌تواند باعث شکل گرفتن رانت و انحصاری شدن این صنعت شود. در حقیقت هر گونه اختلاف قیمت در هر بخشی از اقتصاد باعث شکل گرفتن شبکه‌های فساد و رانت خواهد شد.

۳- این راهکار نیز باعث پنهان کاری و زیرزمینی شدن صنعت ماینینگ می‌شود.

۴- در صورت زیرزمینی شدن این صنعت، این راهکار نهایتاً به هدف نهایی خود یعنی گرفتن هزینه برق صادراتی نخواهد رسید.

به مجموع این معایب می‌توان از بین رفتن مزایای ذکر شده صنعت ماینینگ را نیز اضافه کرد. اما راهکار چیست؟

راهکارهایی برای مدیریت مصرف انرژی

راهکارهایی در این زمینه وجود دارد که هر کدام از آنها مزایا و معایب خود را دارا است و نقدهایی هم به آن‌ها وارد است که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:

۱- سیاست‌های کاهش مصرف انرژی خانگی: با توجه به اینکه دلیل نوسان و بی ثباتی مصرف برق در ایران ناشی از مصارف برق خانگی است، اتخاذ سیاست‌هایی در جهت بهینه کردن وسایل تأمین انرژی خانگی (مانند استفاده از وسایل سرمایشی مناسب و کارآمد در فصل تابستان) یکی از این راهکارها به شمار می‌رود.

۲- نرخ انرژی شناور: یکی از راهکارهایی که کشورهای دیگر برای کاهش این نوسان به کار می‌برند، استفاده از نرخ شناور انرژی مبتنی بر عرضه و تقاضا است. به این ترتیب در فصولی که مصرف برق بالا است با افزایش قیمت باعث کاهش مصرف شده و در فصول با مصرف برق پایین، با کاهش قیمت، مصرف کننده ترغیب به مصرف بیشتر شود.

۳- الزام فارم ها برای خاموش کردن دستگاه‌های خود در ساعات پیک مصرف تابستان. این راهکار می‌تواند راهکاری مفید برای جلوگیری از قطعی برق باشد. در اصل می‌توان فارم هایی که از این کار سرپیچی کنند را شامل اقدامات تنبیهی کرد.

۴- انتقال پیک مصرف برق صنعتی و کشاورزی با ساعات غیر پیک: برخی اقدامات در سال‌های گذشته مانند رایگان کردن قیمت برق بخش کشاورزی در ساعات کم باری نیز مفید بوده و با استقبال برخی از کشاورزان هم همراه شده است. همچنین سیاست‌های تشویقی در بخش صنایع به‌منظور انتقال تعمیرات به فصول گرم و همچنین جابه جایی مصرف از ساعت اوج به کم باری و دادن پاداش به صنایع نیز مناسب است.

۵- واقعی کردن نرخ انرژی: باعث می‌شود سرمایه‌گذاری در صنعت تولید برق برای دولت و نیز بخش خصوصی سود ده باشد.

۶- افزایش سرمایه‌گذاری برای تولید برق: با توجه به رشد صنعت ماینینگ، راهکاری غیر از سرمایه‌گذاری برای تولید برق در کوتاه مدت و بلند مدت وجود ندارد و در صورت اخذ قیمت واقعی برق از مشترکین، این صنعت می‌تواند باعث سوددهی سرمایه‌گذاری در صنعت تولید برق نیز بشود. در اصل صنعت برق ناگزیر به تولید بیشتر برق در بلند مدت است که در صورت اتخاذ سیاست‌های صحیح فرصتی مغتنم برای سودآوری از طریق تولید برق خواهد بود.

نتیجه‌گیری

صنعت ماینینگ یک صنعت سودده است و در صورت اتخاذ سیاست‌های صحیح از پتانسیل بالایی برای کسب منافع اقتصادی برخوردار است.