مجمع جهانی اقتصاد: با بلاک چین جلوی فساد مالی را بگیرید

یک پژوهش جدید که از سوی مجمع جهانی اقتصاد صورت گرفته است، به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که چگونه می‌توان از فناوری بلاک چین برای جلوگیری از فساد در تدارکات عمومی استفاده کرد.

به گزارش کوین تلگراف، دولت‌های سراسر دنیا هر سال مبلغی در حدود ۹.۵ هزار میلیارد دلار را به تدارکات عمومی اختصاص می‌دهند که به‌طور میانگین تقریبا برابر با ۱۵% تولید ناخالص داخلی این کشورها است. اگرچه این پول باید برای خرید کالاهای عمومی و خدماتی مانند ساخت راه‌ها و ارائه خدمات درمانی صرف ‌شود، اما معمولا از آن برای پر کردن جیب مقامات دولتی، مدیران فاسد و دیگر افراد دخیل در فرایند تدارکات عمومی هم استفاده می‌شود. این مشکل را می‌توان یک مشکل جهانی در نظر گرفت.

هم سازمان ملل متحد و هم سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، تخمین می‌زنند که به‌طور معمول بین ۱۰ تا ۳۰ درصد از ارزش کلی قراردادهای عمومی کشورها، به‌واسطه فساد، در بخشی غیر بخشِ هدف استفاده می‌شوند و سر از مقصدی دیگر در می‌آورند.

جلوگیری از فساد در تدارکات عمومی ‌یکی از کارسازترین برنامه‌های توسعه اقتصادی است که یک کشور می‌تواند آن را به‌کار بگیرد.

با آن که دامنه فساد در زنجیره تأمین تدارکات عمومی در همه کشورها مثل هم نیست، اما ریشه‌های آن در همه‌جا یکسان است. نگه‌داری ضعیف سوابق پولی و مالی، ثبت نامناسب سوابق، تعاملات مکرر و نزدیک بین بخش خصوصی و مقامات دولتی و نیز کنترل متمرکز این فرایند از جمله مواردی است که همه ما کم‌وبیش با آن آشنایی داریم. این عوامل فرایندی را خلق می‌کنند که مبهم، پیچیده، پر هزینه و در نتیجه در برابر فساد آسیب‌پذیر است.

پژوهش جدید مجمع جهانی اقتصاد با عنوان «بررسی فناوری بلاک چین برای شفاف‌سازی دولت: تدارکات عمومی مبتنی بر بلاک چین برای کاهش فساد»، جامع‌ترین پژوهشی است که درباره عملی بودن و ارزش فناوری بلاک چین برای تدارکات عمومی و به‌طور کلی فساد بخش دولتی انجام شده است.

مجمع جهانی اقتصاد برای ساخت یک سیستم تدارکات عمومی بلاک چینی مبتنی بر اتریوم و به‌شکل عمومی، با اداره بازرسی کل کلمبیا و بانک توسعه اینترآمریکن (IDB) همکاری کرده است. این مجمع برای کمک‌های فنی مورد نیاز هم از کارشناسانی از شرکت امنیت بلاک چین کوانت‌استمپ (Quantstamp) و همچنین دانشگاه برکلی کالیفرنیا استفاده می‌کند.

اثبات مفهوم (Proof of Concept)، توسط مهندسان دانشگاه ملی کلمبیا، به‌منظور انتخاب یک تأمین‌کننده غذا برای غذا مدارس کلمبیا توسعه یافته است. در این برنامه که «Programa de Alimentación Escolar» نام داشت، قرار بود تا تأمین‌کننده، غذای جوانان کم‌درآمد را تأمین کند، اما به یک قرارداد پر از فساد بدل شد. افزایش تورم و نرسیدن بسته‌های غذا به مقصد، از معضلاتی بود که در این برنامه به وفور دیده می‌شد.

این پروژه دو هدف را دنبال می‌کند:

• تعیین ارزش فناوری بلاک چین برای بالا بردن سطح شفافیت و مسئولیت‌پذیری در زنجیره تأمین تدارکات عمومی
• سرعت بخشیدن به پژوهش‌های مشابه و انجام آزمایش‌های لازم در سطح جهان.

سؤالی که در این میان ایجاد می‌شود، این است که چرا بلاک چین؟

این دامنه و مقیاس بالای فساد در تدارکات عمومی مسئله تازه‌ای نیست. مقامات محلی کشورها همواره سعی کرده‌اند با تدوین استانداردهای جدید، ایجاد ممنوعیت‌ها و همچنین قانون‌مند کردن این فرایند، مانع از بروز چنین رفتارهایی از سوی مقامات مسئول شوند. اما این کارها به‌جای بازدارندگی تنها باعث بالا رفتن هزینه فساد برای مجریان آن شده است. در اکثر مواقع اجرای ضعیف قانون یا نبودِ اراده لازم برای مبارزه با این وضع از سوی سیاست‌مداران باعث شده است که این گونه اقدامات، کارآیی چندان مناسبی نداشته باشد.

تدارکات همگانی مبتنی بر بلاک چین به دولت کمک می‌کند تا بتواند فساد موجود در فرایند تأمین تدارکات عمومی را پاک‌سازی کند. فناوری را می‌توان ابزار دولت برای مقابله با این فساد دانست که به خوبی نقاط تاریک و دور از دسترس را روشن می‌کند.

بلاک چین اجازه می‌دهد که سوابق را برای همیشه در جایی ثبت کرد که کوچک‌ترین دست‌کاری در آن برای همه قابل‌مشاهده باشد. شفافیت و قابلیت حسابرسی لحظه‌ای و «قراردادهای هوشمند» خودکار هم از دیگر امکاناتی هستند که بلاک چین برای این فرایند در اختیارمان قرار می‌دهد. با این روش یکپارچگی، هدفمندی و شفافیت امور افزایش خواهد یافت.

برای نمونه، بلاک چین کار پاک کردن سوابق مناقصه‌ها و جلسات بررسی آرای مردم و همچنین دست‌کاری پیشنهادهای مناقصه‌ها، بعد از ثبت آنها  را بسیار دشوار می‌کند. این روش تصمیم‌گیری، نظارت و ثبت سوابق را به‌صورت غیرمتمرکز ممکن می‌سازد و باعث افزایش شفافیت می‌شود. از سوی دیگر، قدرت را از دست مقاماتی که نسبت به فساد آسیب‌پذیر هستند، خارج می‌کند.

این پروتکل اثبات مفهوم که به سرپرستی مجمع جهانی اقتصاد ایجاد شده است، علاوه بر این که به فروشندگان و پیشنهاددهندگان مناقصه‌ها اجازه می دهد کار تعیین قیمت و پروسه ارزش‌گذاری را روی بلاک چین اتریوم به اجرا بگذارند، به نهادها و افراد غیردولتی مثل روزنامه‌نگاران و شهروندان هم اجازه می‌دهد که به‌طور آنی بر روند کار نظارت داشته باشند و فعالیت‌های خطرناک را تشخیص دهند. این نرم‌افزار دارای ویژگی‌های خودکاری مانند تعیین حداقل قیمت، زمان ثبت نظرات عمومی و ثبت فعالیت‌های خطرناک و غیرقانونی نیز هست.

بسیاری از دولت‌ها در دوران همه‌گیری ویروس کووید ۱۹، برای تهیه مواد مصرفی و خدمات درمانی لازم، به استفاده از قراردادهای مستقیم اضطراری روی آورده‌اند. این قراردادها به‌دلیل عدم وجود رقبا در مزایده به‌سرعت انتخاب می‌شوند و دارای ریسک بسیار بالایی هستند. نسل بعدی سیستم‌های الکترونیکی تدارکات همگانی، که شامل نوع مبتنی بر بلاک چین هم می‌شود، می‌تواند فعالیت قراردادهای مستقیم را برای همیشه و با روشی امن و خودکارسازی‌شده ثبت کرده و ریسک بروز فساد در آینده را کاهش دهد.

توانایی بلاک چین در مبارزه با فساد هنگامی تقویت می‌شود که با مخاطب در تعامل باشد. گزارش مجمع جهانی اقتصاد بر اهمیت همکاری مردم برای تبدیل‌شدن به ناظران دائمی این روش تأکید ویژه‌ای دارد. سازمان‌هایی مثل سازمان همکاری برای شفافیت منابع مالی (Partnership for Transparency Fund) و سازمان شفافیت بین‌الملل (Transparency International) اقدام به توسعه‌ مدل‌هایی برای این نظارت‌ها (Monitorships) کرده‌اند که می‌توان از آنها به‌طور جهانی یا بسته به هر مورد، به‌طور خاص، استفاده کرد.

بلاک چین نوشدارو نیست و نمی‌تواند مانع بروز فساد در همه جای دنیا شود. هیچ فناوری‌ای، حتی بلاک چین، نمی‌تواند فسادی که از فعالیت‌های انسانی خارج پلتفرم‌های الکترونیک، مثل رشوه‌گیری و تبانی، نشات می‌گیرد را از بین ببرد. برای این که بتوان این فساد را به شکلی اثرگذار کاهش داد لازم است که سیاست‌گذاری‌های آگاهانه، دخالت‌های سیاسی مستمر و تغییرات فرهنگی به‌کار گرفته شود.

شبکه‌های بلاک چینی عمومی مثل اتریوم علی‌رغم مزایایی که با خود به همراه دارند با چالش‌هایی هم مواجه هستند.

وجود ارزهای دیجیتال می‌تواند مشکلات خاص خودش را داشته باشد. مشکلاتی مانند موانع قانونی و قانون‌گذاری‌ها و حتی افشای غیرعمدی هویت فروشندگان در هنگام ثبت پیشنهادهای مناقصه به‌صورت ناشناس از جمله این مشکلات‌اند. علاوه بر این، بلاک چین‌های کاملا عمومی با محدودیت‌هایی در زمینه مقیاس‌پذیری تراکنش‌ها روبه‌رو هستند. صد البته این مشکل ممکن است در آینده با پیشرفت‌ فناوری یا با اعمال تنظیمات جایگزینی که شامل شبکه‌‌های خصوصی یا ترکیبی می‌شوند، ‌برطرف شود.

هنگامی‌که که پای تدارکات عمومی در میان باشد، بلاک چین تنها یک اشتیاق محتاطانه و یک آزمایش متفکرانه قلمداد می‌شود. هدف جامع مجمع جهانی اقتصاد از این گزارش ارائه یک تحلیل خوش‌بینانه اما واقعی از این است که بلاک چین چگونه می‌تواند خلاء مسئولیت‌پذیری و شفافیت موجود در تدارکات همگانی را پر کند. ارائه یک چارچوب فنی مشخص به دولت‌ها برای انجام این کار، از دیگر اهداف این مجمع عنوان شده است.