تاریخچه درهم (Dirham) از آغاز تا امروز؛ سفر دوهزارساله درهم

تصور کنید یک سکه نقره باستانی ساسانی را در دست گرفته‌اید؛ وزن آن حدود چهار گرم است و با تصویر شاهنشاه روی آن، نمادی از قدرت یک امپراتوری کهن است. حال، یک اسکناس پلیمری مدرن ۵۰ درهمی امارات را در کنار آن قرار دهید؛ سبک و مجهز به پیچیده‌ترین ویژگی‌های امنیتی. این دو شیء، که قرن‌ها و تمدن‌ها از یکدیگر جدایشان کرده، بخشی از یک میراث پولی واحد هستند: تاریخچه درهم.

چگونه یک مفهوم پولی توانسته از سقوط امپراتوری‌ها، تغییر مسیرهای تجاری و انقلاب‌های فناورانه جان سالم به در ببرد و امروزه همچنان به‌عنوان یک واحد پولی باثبات و معتبر باقی بماند؟ درهم آینه‌ای است که تحولات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خاورمیانه را در طول بیش از دو هزار سال بازتاب می‌دهد. در این مقاله که سفری است به قلب تاریخچه دوهزارساله درهم، با ما همراه باشید.

ریشه‌های باستانی درهم: از دراخما تا درهم ساسانی

تاریخچه درهم با نامی یونانی آغاز می‌شود. واژه «درهم» ریشه در سکه نقره یونان باستان، «دراخما» (drachma)، دارد که خود به‌معنای «یک مشت» بود. این ارتباط زبانی صرفاً یک تصادف تاریخی نیست، بلکه نشان‌دهنده نفوذ عمیق فرهنگ و تجارت هلنیستی در سراسر جهان باستان است؛ نفوذی که زیربنای پولی امپراتوری‌های بعدی، از جمله ایران، را شکل داد.

امپراتوری ساسانی (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) این مفهوم پولی را به ارث برد و آن را به کمال رساند. ساسانیان سکه‌های نقره‌ای به نام «درهم» ضرب کردند که به‌سرعت به ارز اصلی امپراتوری وسیعشان تبدیل شد. این سکه‌ها ابزاری قدرتمند برای تبلیغات امپراتوری بودند.

روی سکه، تصویری از شاه نقش می‌بست که نماد اقتدار و تداوم دودمان بود. در پشت سکه، یک آتشدان زرتشتی به‌همراه دو نگهبان دیده می‌شد که نماد دین رسمی حکومت بود. وزن ثابت و خلوص بالای نقره درهم ساسانی، آن را به یک ارز معتبر برای تجارت بین‌المللی، به‌ویژه در مسیر جاده ابریشم، تبدیل کرده بود.

زمانی که خلافت اسلامی در قرن هفتم میلادی ظهور کرد، یک سیستم پولی کاملاً کارآمد و مورد اعتماد را به ارث برد. درهم ساسانی در آن زمان معادل دلار امروزی در خاورمیانه بود. حاکمان جدید به جای برهم زدن نظام تجاری با معرفی یک ارز ناشناخته، با درایت به استفاده و حتی ضرب سکه‌هایی به سبک ساسانی برای دهه‌ها ادامه دادند.

تولد درهم اسلامی

پس از فتوحات اسلامی، حاکمان جدید برای مدتی به ضرب سکه‌هایی به نام «عربی-ساسانی» پرداختند. این سکه‌ها تقلیدی مستقیم از درهم ساسانی بودند و همان تصویر شاه را داشتند، اما با افزودن کتیبه‌های کوتاه عربی مانند «بسم الله» در حاشیه سکه. این دوره گذار، نشان‌دهنده یک رویکرد تدریجی و محتاطانه برای تغییر سیستم پولی بود.

نقطه عطف تاریخچه درهم در دوران خلافت اموی و با اصلاحات گسترده خلیفه عبدالملک بن مروان در حدود سال ۶۹۶ تا ۶۹۸ میلادی رقم خورد. عبدالملک دست به یک انقلاب پولی زد: او تمام تصاویر انسانی و شمایل‌نگاری‌ها را از سکه‌ها حذف کرد. این تصاویر با طرح‌هایی کاملاً کتیبه‌نگارانه جایگزین شدند که شامل آیاتی از قرآن، به‌همراه نام ضرابخانه و سال ضرب به خط کوفی بود.

عبدالملک با حذف تصاویر، نمادهای امپراتوری‌های کهن ایران و روم را محو می‌کرد و هویت جدید و منحصربه‌فرد اسلامی را بر پول رایج منطقه حک می‌کرد. این سیستم پولی، اقتدار خلیفه و اصول اسلام را در سراسر امپراتوری وسیع، از اسپانیا تا آسیای مرکزی، گسترش داد. سکه به ابزاری برای صدور ایدئولوژی دولت و اعلام استقلال فرهنگی و اقتصادی تبدیل شد.

تأسیس درهم امارات (AED)

پیش از تشکیل امارات متحده عربی، وضعیت پولی در شیخ‌نشین‌های متصالح (Trucial States) پیچیده و وابسته به قدرت‌های خارجی بود. تا سال ۱۹۶۶، ارز اصلی این منطقه روپیه هند، و به‌طور مشخص «روپیه خلیج» بود که توسط بانک مرکزی هند منتشر می‌شد.

در سال ۱۹۶۶، دولت هند ارزش روپیه را کاهش داد. برای جلوگیری از پیامدهای اقتصادی این تصمیم، شیخ‌نشین‌ها (به‌جز ابوظبی) ریال قطر و دبی را به‌عنوان ارز خود پذیرفتند. ابوظبی برای مدتی کوتاه از دینار بحرین استفاده کرد. این دوره، آسیب‌پذیری اقتصادی شیخ‌نشین‌های منفرد را به‌وضوح نشان می‌دهد؛ سیاست پولی آن‌ها توسط کشورهای دیگر تعیین می‌شد و فاقد حاکمیت لازم برای محافظت از اقتصاد خود در برابر شوک‌های خارجی بودند.

با تشکیل امارات متحده عربی در سال ۱۹۷۱، نیاز به یک ارز ملی یکپارچه بیش از پیش احساس شد. در نتیجه، «هیئت ارزی امارات متحده عربی» (UAE Currency Board) تأسیس شد. سرانجام در تاریخ ۱۹ مه ۱۹۷۳، درهم امارات متحده عربی به‌طور رسمی معرفی شد و جایگزین ریال قطر و دبی و دینار بحرین با نرخ برابری یکسان شد.

معرفی درهم امارات متحده عربی (AED)، گامی بنیادین در پروژه دولت‌سازی امارات و برگی جدید در تاریخچه درهم بود. ایجاد درهم صرفاً نتیجه تشکیل امارات نبود، بلکه اقدامی ضروری برای پایدار ساختن این اتحاد سیاسی بود.

شیخ‌نشین‌ها که از نظر تاریخی نهادهایی مجزا با روابط اقتصادی متفاوت بودند، با استفاده از ارزهای مختلف با موانعی برای تجارت و سرمایه‌گذاری داخلی روبه‌رو بودند. یک ارز واحد، ریسک نرخ مبادله بین امارت‌ها را از بین برد، تجارت را تسهیل کرد و امکان ایجاد یک سیاست اقتصادی ملی یکپارچه تحت یک مرجع مرکزی را فراهم کرد. این مرجع مرکزی، همان هیئت ارزی بود که بعداً به بانک مرکزی تبدیل شد.

سیر تحول درهم و نقاط عطف تاریخی

در جدول زیر، سیر تحول تاریخچه درهم که تا اینجا توضیح دادیم را به‌‌صورت خلاصه مشاهده می‌کنید:

حالا که تاریخچه درهم را به‌صورت کامل بررسی کردیم و تقویم اتفاقات تاریخی آن را دیدیم، بد نیست نگاه دقیق‌تری به درهم امارات متحده یا همان AED داشته باشیم و طراحی اسکناس‌های آن و همچنین جایگاه فعلی آن در جهان را توضیح دهیم.

طراحی اسکناس‌ها و سکه‌های درهم

طراحی اسکناس‌ها و سکه‌های درهم امارات، روایتی بصری و هدفمند از هویت ملی این کشور است. این طرح‌ها مجموعه‌ای از نمادهای قدرتمند ملی را به نمایش می‌گذارند: «شاهین» (نماد میراث و شاهین‌داری)، «لنج» (نماد تاریخ دریانوردی و تجارت)، «غزال عربی» (نماد حیات وحش صحرا) و «بناهای معماری برجسته» که سنت و مدرنیته را در هم می‌آمیزند.

تحلیل سری‌های مختلف اسکناس، این روایت‌سازی را به خوبی نشان می‌دهد:

• سری اول (۱۹۷۳): این سری بر نمادهای بنیادین تمرکز داشت. به‌عنوان مثال، اسکناس یک درهمی تصویری از برج ساعت دیره و یک قلعه پلیس را نشان می‌داد که نماد نظم و تأسیس دولت جدید بود.
• سری دوم (۱۹۸۲): با رشد و اعتمادبه‌نفس بیشتر کشور، این سری طرح‌های پیچیده‌تر و طیف وسیع‌تری از بناهای دیدنی را معرفی کرد. تصویر نمادین لنج «سالم المطوع» بر روی سکه یک درهمی هم در این دوره معرفی شد.
• سری سوم (۲۰۲۱-اکنون): گذار به اسکناس‌های پلیمری، جهشی به سوی آینده است. این اسکناس‌ها دارای ویژگی‌های امنیتی پیشرفته و طرح‌های مدرن هستند که شامل تصاویری از برنامه فضایی کشور و پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر است. این تصاویر، امارات را به‌عنوان یک کشور پیشرو در فناوری و آینده‌نگر به جهان معرفی می‌کنند.

جایگاه درهم امارات در بازارهای جهانی

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های درهم امارات در بازارهای مالی جهانی، وابستگی آن به دلار آمریکاست. درهم با نرخ ثابت ۳.۶۷۲۵ درهم در برابر ۱ دلار آمریکا تثبیت شده است. این سیاست که به‌طور غیررسمی در سال ۱۹۷۸ آغاز و در سال ۱۹۹۷ رسمی شد، توسط بانک مرکزی امارات متحده عربی مدیریت می‌شود. این تصمیم استراتژیک، سنگ بنای ثبات اقتصادی کشور بوده است.

دلایل اصلی این وابستگی عبارتند از:

• کاهش نوسانات: از آنجایی که بخش عمده‌ای از صادرات امارات (نفت و گاز) به قیمت دلار آمریکا محاسبه می‌شود، تثبیت نرخ ارز، اقتصاد کشور را از نوسانات شدید بازارهای کالا و ارز مصون می‌دارد.
• افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران: یک نرخ ارز پایدار و قابل پیش‌بینی، ریسک ارزی را برای سرمایه‌گذاران خارجی حذف می‌کند و امارات را به مقصدی جذاب برای سرمایه‌های بین‌المللی تبدیل می‌کند.
• تسهیل تجارت و امور مالی: این سیاست، ثبات لازم را برای قراردادهای تجاری بین‌المللی و برنامه‌ریزی‌های مالی بلندمدت فراهم می‌کند.

این سیاست را می‌توان به‌نوعی معادل مدرن «استاندارد طلا» دانست. در دوران باستان، ارزش درهم به محتوای نقره آن وابسته بود. در عصر پول‌های بی‌پشتوانه امروزی، ارزش پول بر اساس اعتماد به نهاد صادرکننده آن تعیین می‌شود. دلار آمریکا به‌عنوان ارز ذخیره اصلی جهان، لنگرگاه سیستم مالی جهانی است. امارات با تثبیت درهم به دلار، اعتبار و ثبات سیستم پولی آمریکا را قرض می‌گیرد.

این یک معامله عمل‌گرایانه است: امارات استقلال سیاست پولی خود از جمله توانایی تعیین آزادانه نرخ بهره را فدا می‌کند تا از مزایای عظیم ثبات و قابل پیش‌بینی بودن نرخ ارز بهره‌مند شود. این انتخاب استراتژیک، یکی از پایه‌های اصلی موفقیت اقتصادی امارات و جایگاه آن به‌عنوان یک مرکز مالی جهانی بوده است.

سؤالات متداول

جمع‌بندی

سفر دو هزار ساله تاریخچه درهم، داستانی شگفت‌انگیز از تداوم و تحول است. این واحد پولی از یک سکه نقره در امپراتوری‌های باستان به نماد هویت یک تمدن اسلامی تبدیل شد و امروزه به‌عنوان ضامن ثبات در یکی از اقتصادهای جهان عمل می‌کند.

تاریخچه درهم نشان می‌دهد که پول چیزی فراتر از یک ابزار اقتصادی است؛ این یک سند فرهنگی و سیاسی است که جاه‌طلبی‌ها، باورها و هویت یک ملت را در خود جای داده است. از کتیبه‌های کوفی روی سکه‌های نقره خلافت اموی گرفته تا تصاویر برنامه فضایی روی اسکناس‌های پلیمری مدرن، درهم همواره روایتی از زمان خود بوده است.

امروزه، درهم نه تنها یک قطعه از تاریخ، بلکه جزء حیاتی استراتژی امارات متحده عربی برای ساختن آینده‌ای باثبات و شکوفا در اقتصاد جهانی است.