برتون وودز؛ هر آنچه باید درباره این توافق بدانید

برتون وودز (Bretton Woods) توافقی است که در سال ۱۹۴۴ میان کشورهای بزرگ جهان امضا و به موجب آن دلار به عنوان ارز ذخیره جهانی به رسمیت شناخته شد. این توافقنامه، یک سیستم جدید پولی جهانی را پایه‌گذاری و دلار را به عنوان ارز جهانی جایگزین استاندارد طلا کرد و به این ترتیب، جایگاه آمریکا به عنوان قدرت غالب در عرصه اقتصاد جهان تثبیت شد.

با امضای توافقنامه برتون وودز، ضمن به رسمیت شناخته شدن دلار به عنوان ارز ذخیره اصلی جهان، دو بانک جهانی (World Bank) و صندوق بین‌المللی پول (IMF) هم ایجاد شدند. این دو، سازمان‌هایی با حمایت ایالات متحده بودند که جهت نظارت بر این سیستم جدید پایه‌گذاری شدند. در این مطلب با کمک مقاله‌ای از وب‌سایت «دِبالانس» چگونگی شکل‌گیری و سپس فروپاشی توافق برتون وودز را توضیح می‌دهیم.

برتون وودز چیست؟

بیش از هفتصد نماینده از ۴۴ کشور جهان در اواخر جنگ جهانی دوم و در بيست و دوم جولای سال ۱۹۴۴ (۳۱ تیر ۱۳۲۳)، در محلی به نام برتون وودز در ایالت «نیوهمپشایر» (New Hampshire) آمریکا گرد هم آمدند تا یک نظام پولی جدید را شکل دهند. در واقع، نمایندگان از کشورهای تحت حمایت متفقین جنگ جهانی دوم به برتون وودز آمدند تا برای مشکلات اقتصادی خود راه‌حلی پیدا کنند. متفقین کشورهایی بودند که در جنگ جهانی دوم علیه متحدین (آلمان، ایتالیا و ژاپن) جنگیدند. آمریکا، روسیه و بریتانیا مهم‌ترین کشورهای عضو متفقین بودند، اما کشورهای دیگری به این سه کشور کمک می‌کردند.

نتیجه‌ امضای این توافقنامه، به طور خلاصه به این شرح بود:

تمام کشورهای امضاکننده‌ توافق‌ برتون وودز، به جای طلا دلار ذخیره کنند و آمریکا به میزان دلارهای صادرشده، در خزانه خود‌ طلا نگهداری کند. بانک‌های مرکزیِ کشورهای امضاکننده توافق‌ برتون وودز می‌توانستند هر وقت که اراده کنند، ذخاير دلار خود را با مراجعه به بانک مرکزی (فدرال رزرو) آمريکا به طلا تبدیل کنند. آمريکا، با تکيه بر اين تعهد، در عمل به تنها ضامن نظام پولی بين‌المللی بدل شد. براساس این توافق‌، بانک‌های مرکزی کشورها متعهد می‌شدند که نرخ تبادل را بین ارز رایج خود و دلار آمریکا ثابت نگه ‌دارند. اگر ارزش پول یک کشور نسبت به دلار ضعیف می‌شد، آن‌گاه بانک مرکزی به خرید گسترده‌ آن ارز در بازار رو می‌آورد. چنین خریدی باعث کاهش عرضه آن ارز و در نتیجه افزایش قیمتش می‌شود. اگر قیمت ارز خیلی بالا می‌رفت، بانک مرکزی به چاپ بیشتر آن روی می‌آورد؛ چراکه این امر باعث افزایش عرضه و در نتیجه کاهش قیمت ارز موردنظر می‌شود. این روش، یک سیاست پولی است که اغلب توسط بانک‌های مرکزی برای کنترل تورم استفاده می‌شد.

اعضای سیستم برتون ‌وودز توافق کردند که از جنگ‌های تجاری بین خود اجتناب کنند. به‌عنوان مثال، قرار شد که از پایین آوردن شدید قیمت ارزهای خود جهت افزایش تجارت استفاده نکنند. البته آن‌ها می‌توانستند که تحت شرایط خاصی، بازار ارزهای خود را قانون‌گذاری کنند. به‌عنوان مثال، اگر یک سرمایه‌گذاریِ مستقیم خارجی شروع به بی‌ثبات کردن اقتصادِ یک کشور می‌کرد، آنها می‌توانستند در برابر این مسئله اقدامات مقتضی را انجام دهند. آن‌ها همچنین می‌توانستند برای بازسازی‌های پس از جنگ، ارزش ارز خود را بازتنظیم کنند.

جایگزینی استاندارد طلا

پیش از برتون ‌وودز، اکثر کشورها از استاندارد طلا پیروی می‌کردند. به این معنی که هر کشوری تضمین می‌کرد ارز خود را به اندازه‌ی پشتوانه‌ی طلای موجود در خزانه‌اش صادر کند. اما پس از برتون وودز، اعضا موافقت كردند كه ارز خود را نسبت به دلار آمریکا بسنجند، نه طلا. اما همچنان به نوعی استاندارد طلا برقرار بود.

اما چرا دلار؟ ایالات ‌متحده سه‌چهارم از عرضه طلا در جهان را در اختیار خود داشت. هیچ ارز دیگری به اندازه‌ کافی از پشتوانه طلا برخوردار نبود تا این مقدار از طلا را به عنوان جایگزین برگرداند. در آن زمان ارزش هر دلار ۱/۳۵ اونس طلا بود و بر همین اساس می‌شد ذخایر ارزی را نسبت به دلار کنترل کرد. برتون‌ وودز کاری کرد تا کشورها به آرامی از استاندارد طلا به استاندارد دلار آمریكا کوچ کنند.

حالا دلار جایگزین طلا شده بود. در نتیجه، ارزش دلار نسبت به سایر ارزها افزایش یافت. این امر تقاضای بیشتری برای دلار ایجاد کرد؛ هرچند ارزش دلار در برابر طلا یکسان باقی ‌مانده بود. همین تقاضا، بذر فروپاشی سیستم برتون‌ وودز را در سه دهه بعد کاشت.

چرا این توافق لازم بود؟

تا مدت‌ها کشورهای جهان از استاندارد طلا بهره می‌بردند. شروع جنگ جهانی اول باعث شد تا کشورها برای تأمین هزینه‌ها کم و بیش این استاندارد را نقض کنند. در طول جنگ جهانی اول، عمل نکردن کشورها به استاندارد طلا باعث افزایش بیش‌ از‌ حد تورم شد، زیرا عرضه پول تقاضا را تحت‌ تأثیر قرار داده بود. پس از جنگ، کشورها به امنیتی که در سایه‌ استاندارد طلا وجود داشت، بازگشتند. ابَرتورم باعث شد ارزش پول به حدی سقوط کند که گاهی، مردم فقط برای خرید یک قرص نان به یک چرخ‌دستی پر از پول نیاز داشتند.

همه چیز خوب پیش می‌رفت تا زمانی که «رکود بزرگ» از راه رسید. پس از سقوط بازار سهام آمریکا در سال ۱۹۲۹، سرمایه‌گذاران به تجارت کالاها روی آوردند. این باعث افزایش قیمت طلا شد و در نتیجه مردم شروع به تبدیل دلارهای خود به طلا کردند. فدرال رزرو با افزایش نرخ بهره و حمایت از ذخیره طلای کشور، اوضاع را بدتر کرد.

سیستم برتون وودز باعث شد کشورها انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به پیروی دقیق از استاندارد طلا داشته باشند. این توافق همچنین شرایطی را فراهم کرد که در آن، نوسانات اقتصادی کمتری نسبت به یک سیستم ارزی بدون هیچ‌گونه استانداردی تجربه می‌شد. هر یک از کشورهای عضو می‌توانستند در صورت لزوم، برای اصلاح «عدم توازن اساسی» در خزانه خود، ارزش ارز خود را تغییر دهد.

نقش صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی

همزمان با امضای موافقت‌نامه‌ برتون وودز، کشورهای شرکت‌کننده در کنفرانس دو نهاد جهانی را ایجاد کردند؛ صندوق بين‌المللی پول و بانک جهانی. نهاد اول می‌بايست نقش سرپرست را در نظام پولی جدید بر عهده می‌گرفت و از راه نظارت بر رابطه ميان پول‌ها و اعطای کمک به کشورهای گرفتار مشکل، مانع از آن می‌شد که نظام پولی به آشفتگی کشیده شود. اما بانک جهانی وظيفه داشت با اعطای اعتبار‌های آسان به بازسازی کشورهای آسيب‌ديده از جنگ کمک کند. با توجه به موقعيت مالی ايالات متحده در آن زمان، ترديدی نبود که اين کشور در هر دو نهاد جايگاهی بسيار نيرومند يافت. بنابراین، کشورهای زیادی شروع به ذخیره کردن دلار آمریکا کردند که باعث قدرتمندی مطلق ایالات متحده شد.

سیستم برتون وودز بدون صندوق بین‌المللی پول نمی‌توانست به درستی کار کند. کشورهای عضو به آن احتیاج داشتند تا از کاهش ارزش ارز ملی‌ خود جلوگیری کنند. آن‌ها به نوعی بانک مرکزی جهانی احتیاج داشتند تا در صورت نیاز به تنظیم ارزش ارز خود و در شرایطی که توانایی لازم برای تأمین بودجه موردنظر برای این کار را نداشته باشند، بتوانند از آن‌ بانک وام دریافت کنند؛ در غیر این صورت، آنها فقط با موانع تجاری روبه‌رو می‌شدند یا مجبور می‌شدند نرخ بهره را بالا ببرند.

کشورهای عضو برتون‌ وودز تصمیم گرفتند به صندوق بین المللی پول قدرت یک بانک مرکزی جهانی را نبخشند؛ اما در عوض توافق کردند تا با طلا و ارزهای ملی به صندوق بین‌المللی پول کمک مالی کنند. سپس هر کشور عضو سیستم برتون‌ وودز این حق را پیدا می‌کرد آن مقدار را که نیاز دارد، با محدودیت نسبتِ مشارکتش در صندوق، به عنوان وام دریافت کند. صندوق بین‌المللی پول همچنین مسئول اجرای توافق برتون‌ وودز بود. بنابراین، به یاد داشته باشید که صندوق بین‌المللی پول برای چاپ پول و تأثیرگذاری بر اقتصادها با سیاست‌های پولی پایه‌گذاری نشده است.

بانک جهانی نیز برخلاف اسمش، بانک مرکزی جهان نبوده و نیست. در زمان توافق برتون ‌وودز، بانک جهانی درواقع به منظور تأمین وام برای کشورهای اروپایی ویران‌شده در جنگ جهانی دوم تشکیل شد. هم‌اکنون، هدف بانک جهانی اعطای وام به پروژه‌های توسعه اقتصادی در کشورهای دارای بازار نوظهور است.

فروپاشی سیستم برتون وودز

در سال ۱۹۷۱، ایالات متحده از یک رکود تورمی (stagflation) گسترده رنج می‌برد. رکود تورمی ترکیبی از تورم و رکود اقتصادی است که باعث بیکاری و رشد اقتصادی منفی می‌شود.

رئیس جمهور وقت، ریچارد نیکسون، در پاسخ به کاهش خطرناک ارزش ناشی از وجود مقادیر بیش از حد ارز در حال گردش، ارزش دلار آمریکا در برابر طلا را کاهش داد. او ارزش دلار را به ۱/۳۸ اونس طلا و سپس به ۱/۴۲ اونس رساند.

طرح کاهش ارزش پول نتیجه عکس داد. این مسئله باعث هجوم مردم به سمت ذخایر طلای آمریکا در فورت ناکس (Fort Knox) برای تبدیل دلارها به طلا شد؛ دلارهایی که به سرعت ارزش خود را از دست می‌دادند. فورت ‌ناکس یکی از پایگاه‌های ارتش آمریکا در ایالت کنتاکی است. این پایگاه علاوه بر کاربردهای نظامی، محل نگه‌داری ذخایر طلای ایالات متحده است که در حال حاضر بیش از ۴,۷۰۰ تن طلا در این پایگاه موجود است.

عمر نظام پولی برتون وودز به سی سال نکشید. در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی، محدودیت‌های سیستم برتون وودز (که مستقیماً روی فدرال رزرو فشار وارد می‌کرد) آن را برای آمریکا غیر قابل تحمل کرد. این کشور که از هزینه‌های جنگ ویتنام می‌‌نالید و در رقابت با تولیدات خارجی ارزان‌تر ناتوان بود، نتوانست بین ورود کافی ارز خارجی و پرکردن دوباره ذخایر طلای خود تعادل برقرار کند. از سوی دیگر، کشورهایی مانند فرانسه که تقاضای دریافت طلا در قبال دلارهایشان را داشتند، موجب شدند تا ذخایر طلای آمریکا رو به اتمام برود.

تمام این عوامل در نهایت موجب شد که در ۱۵ آگوست سال ۱۹۷۱ (۲۴ مرداد ۱۳۵۰)، نیکسون در تصمیمی ناگهانی که به «شوک نیکسون» مشهور شد، امکان دریافت طلا در ازای دلار را لغو کند. بدون کنترل قیمت، طلا به سرعت به ۱۲۰ دلار در هر اونس در بازار آزاد رسید. تا پایان دهه ۱۹۷۰، تمام کشورها ارزهای خود را شناور کردند و این اتفاق پایانی بر سیستم برتون وودز بود. در حال حاضر، قیمت طلا به بیش از ۱,۷۰۰ دلار رسیده است.

پس از فروپاشی این توافق، استاندارد طلا عملاً نقض شد، اما وابستگی کشورها به دلار آمریکا همچنان پابرجا است.

سخن پایانی

توافق برتون وودز باعث شد کشورها دلار را به عنوان پشتوانه ارزهای خود انتخاب کنند. به نوبه خود، طلا نیز پشتوانه‌ی دلار شد و به این ترتیب، ایالات متحده بر اقتصاد جهانی مسلط شد. آمریکا تنها کشوری بود که می‌توانست ارزی را چاپ کند که در سراسر دنیا مقبول بود و کشورها نیز انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به استاندارد طلای قدیمی داشتند. وقتی‌ که این توافق از بین رفت و ارتباط بین دلار و قیمت طلا قطع شد، دلار تبدیل به استاندارد پولی و پشتوانه‌ای برای سایر ارزها شد.